In de pers (1985)

Tekst overgenomen uit het NRC Handelsblad (klik in de link voor het originele artikel in pdf formaat)
van vrijdag 13 december 1985
Mens & Bedrijf / Vormgeven / Door Paul Mijksenaar


Letters in glas

Het schijnt vooral buitenlanders gegeven te zijn om door hun alledaagsheid voor autochtonen verborgen zaken op te merken en er de kwaliteiten van te kunnen zien. Ongemerkt verdwijnen wellicht om deze reden waardevolle collecties op het gebied van kunst en vormgeving over de grenzen en zijn de meest interessante boeken over Nederlandse architectuur en stedenbouw door buitenlanders geschreven. In eigen land laat men zich in de eerste plaats beïnvloeden door alles wat zich elders afspeelt of heeft afgespeeld. Trendgevoelige koplopers in vakkringen en onder kunsthistorici creëren zo een tamelijk scheef en geheel fictief beeld van de werkelijkheid.

Soms slaat deze vorm van ‘wishful thinking’ aan en wordt op grote schaal alles wat niet aan dit schijnbeeld van het eigentijdse voldoet, meedogenloos verwezen naar de prullenbak van de apathische burgerij die deze van tijd tot tijd gedwee ledigt en de inhoud meegeeft aan de vuilnisman. Heel wat waardevols is op deze wijze aan zijn eind gekomen.

Nadat een jaar of vijftien geleden de door de Franse letterontwerper Frutiger in 1957 ontworpen lettertype Univers in ons land verkrijgbaar werd, kon de lettergieterij alras de enorme vraag nauwelijks bijhouden. Wegens plaatsgebrek (letters waren toen uit lood vervaardigd en zetterijen besloegen al gauw hele zalen) gingen steeds meer drukkers ertoe over vergelijkbare -maar bij grafisch vormgevers blijkbaar uit de gratie geraakte- lettertjes zoals de Gill en de Futura (beide uit 1930) massaal als schroot van de hand te doen. Opeens begon alles er heel anders -modern dus- uit te zien, wat vervelend was voor wie er bijvoorbeeld op stond dat zijn drukwerk terwille van de continuïteit binnen een serie, uit dezelfde letter gezet zou worden als de voorgaande delen.

Nu zijn álle loden letters uit de drukkerij verdwenen en vervangen door compacte fotografische zetmachines die zonder veel extra kosten, elk ooit ontworpen lettertype kunnen verwerken. Een technisch wonder dat een uitkomst is voor de drukker omdat het hem beschermt tegen de modegrillen van de ontwerpers.

Klassiek en modern

Eén bedrijf in Nederland heeft vanaf zijn oprichting in 1931, volhard in het uitsluitend toepassen van maar twee lettertypes, eenvoudigweg aangeduid met “klassiek” en “modern”. Ook de keuzemogelijkheid in kleur is steeds beperkt gebleven tot 15 vaste kleuren voor de ondergrond en 5 vaste kleuren voor de letters zelf. Men meende -en meent nog steeds- dat het aantal hiermee mogelijke combinaties voldoende is voor hun product: verwisselbare etalageprijsjes en tekstbordjes voor winkels. Dank zij deze filosofie en de consequentie waarmee ze wordt aangehangen, is men nu in staat een vijftig jaar geleden geleverde serie bordjes in exact dezelfde uitvoering en typografie na te leveren of aan te vullen, zij het dat men nu behalve in glas ook in kunststof kan leveren.

Heel Nederland hangt er vol mee, niemand -de middenstand uitgezonderd- kent de herkomst en toch zullen ze door elke Nederlander herkend worden. Een herkenning die niet berust op het feit dat men ervan op de hoogte is, maar op vertrouwdheid met de verschijningsvorm zoals dat ook geldt voor Hollandse trottoirtegels, ANWB-paddestoelen, rondvaartboten, pijpjes bier, kentekenplaten en blauwgeblokte theedoeken. Zaken die waarschijnlijk alleen niet-Nederlanders als bijzonder opvallen.

“Wie aan service en kwaliteit nog waarde hecht kan bij Pootjesglas terecht” luidt de slagzin van dit opmerkelijke Hilversumse bedrijf. Een motto dat in sfeer aansluit bij veelgevraagde tekstborden zoals ‘De Directie stelt zich niet aansprakelijk voor zoekgeraakte kledingstukken”. Het bedrijf -genoemd naar de oprichter Pootjes- vormt sinds haar ontstaan een besloten leef- en werkgemeenschap met een gemeenschappelijke geloofsovertuiging (de Gemeente der Cultusvrije Christus Belijders - CCB) en heeft tot doel de onafhankelijke basis te waarborgen die men noodzakelijk acht, indachtig de spreuk “Wiens brood men eet, wiens woord men spreekt.”

Scheermesje

Het succes van de produkten van Pootjesglas is in de eerste plaats te danken aan het verrassende effect van letters aangebracht op glasplaatjes die aan de achterzijde van een kleurvlak zijn voorzien. Na een poging om ook de teksten zélf aan de achterzijde aan te brengen, ontdekte men dat juist het tweezijdig gebruik van glas, waarbij de letters aan de voorzijde een schaduw geven op de gekleurde achterzijde, het ‘briljante’ effect bewerkstelligen. De letters worden stuk voor stuk, met behulp van uiterst snel verdampende lak en daarom in hoog tempo, op het glas gezet. Omdat de letters opgebouwd worden uit cirkelbogen en lijnen en vooral het begin en het einde van een lijn bij het aanbrengen onherroepelijk enigszins uitvloeien, moeten alle letters en lijnen met een scheermesje worden nagereden, waarna de lak in een oven gemoffeld wordt.

De opbouw van letters uit geometrische delen (‘met passer en liniaal’) sluit nauw aan bij de constructivistische lettervormen waarmee de kunstenaars en ontwerpers in de jaren dertig in de weer waren. Het lettertype aangeduid als ‘klassiek’ is een typische, op de pentechniek gebaseerde reclameletter uit dezelfde tijd, waarmee elke reclametekenaar zonder verdere hulpmiddelen, etalage-kartons, prijskaarten, e.d. kon tekenen. Het lettertype ‘modern’ is gebaseerd op de ‘Blippo black’ en toont sterke verwantschap met door Bauhaus-kunstenaar Herbert Bayer ontwikkelde letters.

Hoewel men voor het aanbrengen van de letters zélf een machine ontwikkeld heeft, wordt voor een bordje nooit vóóraf een layout gemaakt. Er wordt direct vanaf het bestelformulier gewerkt en de vakkennis en ervaring van de ‘letterzetters’ bepalen de letterhoogte, de dikte en de indeling van de tekst. Om een symmetrische opbouw te bereiken, waartoe de tekst zich niet altijd leent, wordt een groot aantal variaties van rechte of ronde lijn- en kaderfiguren als aanvulling toegepast.

In de tijd van ontstaan van het bedrijf beheerste elke reclameschilder deze technieken. Nu moeten die in het eigen bedrijf moeizaam worden aangeleerd en gemiddeld duurt het vier jaar eer men lonend werk kan leveren! Dankzij het vasthouden van individuele vakmanschap en de grote inventiviteit bij één van de gezinsleden van de familie Pootjes; Pim Pootjes (de helft van alle benodigde apparatuur is door hem bedacht en geconstrueerd), is een grote flexibiliteit in productie-mogelijkheden ontstaan.

Pim-Pootjes

foto van Pim Pootjes, februari 2015 bijgevoegd

Lijndienst

Vormgeving en produktie vormen maar de helft van het verhaal. Dat er in vrijwel alle ‘gegoede en zelfstandige’ winkels in Nederland ‘pootjesglas’ te vinden is, komt bovenal doordat men de winkeliers bezoekt volgens ‘lijndienst’. Langs vaste routes worden alle bestaande en potentiële relaties persoonlijk bezocht, gemiddeld veertig op een dag. Belangrijke plaatsen, met name de oude binnensteden, worden jaarlijks wel tien tot vijftien maal ‘aangedaan’. Winkeliers hoeven nooit te bestellen; men wacht gewoon tot -altijd hetzelfde- lid van de Pootjes’clan weer langskomt.

Een zorg voor het bedrijf is het, of ook in de toekomst jonge mensen bereid zullen blijven vanuit deze gemeenschapsvorm te werken en daarbij in staat zijn het moeilijke van (glas)letterzetten te leren (‘wie geen gevoel heeft voor letters en lay-out, zal het nooit leren’).

Ook zijn er kleine irritaties bij bordjesmaker én winkelier: eindelijk heeft men als kleine zelfstandige een goed-ogende winkelpui voor elkaar, die steentje voor steentje, commissie na commissie is bevochten en goedgekeurd’, dan komt de Gemeente af met de verplichting om ‘duidelijk zichtbaar achter etalageruit of winkeldeur’ een ‘Aankondiging Toegestane Openingstijden’ (formulier 70.001-705846F) aan te brengen. Een ‘smakeloos’ ontworpen flutkartonnetje, waarop met dikke viltstift geprobeerd moet worden hele en halve uren vol te strepen en vervolgens het geheel met plakband tegen een immer condenserende ruit te plakken’.
Jammer dat de Staat der Nederlanden niet in de route van de ‘lijndienst’ is opgenomen.


© 2024  Pootjesglas.nl